Darowizna w kontekście prawa do zachowku
Często w swojej praktyce notarialnej spotykam się z pytaniem o skutki prawne przekazania swojego majątku za życia w drodze darowizny. Pytania najczęściej dotyczą darowizny mieszkania lub innego rodzaju nieruchomości, również w kontekście uniknięcia w przyszłości konieczności zapłaty zachowku przez obdarowanych.
Dokonanie darowizny za życia spadkodawcy nie chroni przed roszczeniem o zachowek. W tym zakresie nie ma różnicy, czy rozporządzimy majątkiem w drodze umowy darowizny czy też sporządzimy testament. Zachowek należny jest zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Jeżeli uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni, należy mu się dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach zachowek wynosi połowę wartości tego udziału.
Jeżeli uprawniony do zachowku nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny czy też powołania do spadku, bądź też w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. W sytuacji, kiedy niemożliwe będzie uzyskanie zachowku przez osobę uprawnioną od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, uprawniony do zachowku będzie mógł wystąpić do obdarowanego, który otrzymał od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, z żądaniem uzupełnienia zachowku, tj. z żądaniem zapłaty sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny.
Czyli, jeżeli uprawniony do zachowku nie uzyskał pełnego pokrycia należnego mu zachowku od spadkobiercy czy zapisobiercy oraz substrat zachowku (tj. wartość majątku spadkowego oraz wartość określonych składników majątkowych, którymi spadkodawca zadysponował jeszcze za życia) wykaże wartość dodatnią, wówczas może wystąpić do obdarowanego z żądaniem uzupełnienia jego zachowku.
Umowa o dożywocie
Umowa o dożywocie ma charakter odpłatny, co odróżnia ją od umowy darowizny. Na podstawie umowy o dożywocie jedna ze stron umowy, w zamian za przeniesienie na jej rzecz własności nieruchomości, zobowiązuje się zapewnić zbywającemu dożywotnie utrzymanie.
Umowa ta uregulowana została w art. 908-916 Kodeksu cywilnego. Strony umowy mogą dowolnie ukształtować zakres wzajemnych praw i obowiązków, mieszczących się w pojęciu dożywotniego utrzymania. Gdyby jednak zakres ten nie został w umowie sprecyzowany, zobowiązany powinien przyjąć dożywotnika jako domownika, dostarczać mu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światło i opału, zapewnić odpowiednią pomoc i pielęgnowanie w chorobie oraz sprawić własnym kosztem pogrzeb odpowiadający zwyczajom miejscowym. Zatem istotą tej umowy jest odpłatne przeniesienie własności nieruchomości na nabywcę, a świadczeniem jest dożywotnie utrzymanie dotychczasowego właściciela nieruchomości.
Z powyższego wynika, że nieruchomość przekazana w drodze umowy o dożywocie, w przeciwieństwie do nieruchomości przekazanej w drodze umowy darowizny, nie podlega zaliczeniu na zachowek. Jednocześnie warto podkreślić, że zawierając umowę o dożywocie, dożywotnik może liczyć na wypełnianie przez nabywcę obowiązku zapewnienia mu dożywotniego utrzymania, przy jednoczesnym zapewnieniu zobowiązanemu ochrony przed roszczeniami o zachowek ze strony spadkobierców dożywotnika.
Jak zatem widać, zanim zdecydujemy się na zawarcie umowy, na podstawie której przekażemy nasze mieszkanie czy dom, licząc na opiekę i pomoc ze strony bliskich nam osób, warto zastanowić się, która umowa będzie lepiej chronić zarówno nas, jak i osobę na rzecz której nieruchomość będzie przekazana. Umowa darowizny nieruchomości jak i umowa o dożywocie, musi zostać zawarta w formie aktu notarialnego.